نسخه نجات‌بخش کشاورزی ایران

در میانه بحران آب و تغییرات اقلیمی، کارشناسان می‌گویند تنها راه نجات کشاورزی ایران، ترکیبی از اصلاح خاک، بذر مقاوم، آبیاری هوشمند، گلخانه‌های مدرن و بهره‌گیری از هوش مصنوعی است؛ نسخه‌ای که می‌تواند امنیت غذایی کشور را تضمین کند.

گروه اقتصادی خبرگزاری فارس؛ در سرزمینی که هر قطره آب حکم طلا دارد، کشاورزی ایران در آستانه انتخابی سرنوشت‌ساز قرار گرفته است. ایران با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، کاهش بارندگی و افزایش دما، بیش از هر زمان دیگر نیازمند راهکاری نوین برای تأمین امنیت غذایی است. کارشناسان کشاورزی می‌گویند «نسخه نجات‌بخش» ایران کم‌آب مجموعه‌ای از اصلاح خاک، استفاده از بذرهای مقاوم، مدیریت هوشمند آبیاری، توسعه گلخانه‌ها، به‌کارگیری هوش مصنوعی و افزایش بهره‌وری است؛ مجموعه‌ای که می‌تواند سرنوشت تولید غذا را دگرگون کند.

خاک، نخستین حلقه زنجیره امنیت غذایی، در بسیاری از مناطق کشور فرسوده و شور شده است. متخصصان خاک‌شناسی هشدار می‌دهند که ادامه کشت سنتی بدون بازسازی خاک، آینده تولید را به خطر می‌اندازد. طرح‌های اصلاح خاک با افزودن مواد آلی، مدیریت کوددهی و استفاده از فناوری‌های نوین می‌توانند حاصلخیزی زمین را بازگردانند. تجربه کشورهایی مانند استرالیا نشان داده که بازسازی خاک نه تنها تولید را افزایش می‌دهد، بلکه مقاومت کشاورزی در برابر تغییرات اقلیمی را تقویت می‌کند.

اما خاک خوب به‌تنهایی کافی نیست. بذر، به‌عنوان نقطه آغازین تولید، نقشی کلیدی در این معادله دارد. در دهه اخیر، موسسات پژوهشی ایران به سمت توسعه بذرهای اصلاح‌شده و مقاوم به خشکی حرکت کرده‌اند. این بذرها نه تنها مصرف آب را کاهش می‌دهند، بلکه در برابر آفات و بیماری‌ها مقاوم‌ترند و بهره‌وری بیشتری به همراه دارند. کارشناسان می‌گویند اگر ایران بتواند شبکه‌ای گسترده از تولید و توزیع بذرهای بومیِ به‌روز را ایجاد کند، وابستگی غذایی کشور به واردات به شکل چشمگیری کاهش خواهد یافت.

آبیاری، مهم‌ترین دغدغه کشاورزی ایران، همچنان بزرگ‌ترین چالش باقی مانده است. بیش از 90 درصد منابع آب تجدیدپذیر ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، آن هم با راندمان پایینی که در برخی موارد به زیر 40 درصد می‌رسد. تغییر الگوی آبیاری از روش‌های غرقابی سنتی به سیستم‌های قطره‌ای و هوشمند، نسخه‌ای است که بارها توسط کارشناسان توصیه شده است. اجرای این طرح‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه بالاست، اما در بلندمدت می‌تواند نه تنها صرفه‌جویی گسترده‌ای در مصرف آب ایجاد کند، بلکه سطح تولید را نیز افزایش دهد.

در کنار خاک، بذر و آب، توسعه گلخانه‌ها به‌عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای کشاورزی نوین مطرح است. گلخانه‌ها مصرف آب را تا 80 درصد کاهش داده و امکان تولید محصولات در طول سال را فراهم می‌کنند. در سال‌های اخیر، مناطق کویری ایران شاهد رشد سریع گلخانه‌های مدرن بوده‌اند؛ اما کارشناسان تأکید می‌کنند که این ظرفیت هنوز به‌طور کامل شکوفا نشده است.

یکی از ابزارهای نوظهور که می‌تواند این زنجیره را تکمیل کند، هوش مصنوعی است. استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته برای تحلیل داده‌های خاک، پیش‌بینی بارندگی، تشخیص بیماری‌های گیاهی و حتی تعیین زمان دقیق برداشت، در کشورهای مختلف به نتایج چشمگیری منجر شده در هند، سامانه‌های هوش مصنوعی توانسته‌اند مصرف آب در مزارع پنبه را تا 30 درصد کاهش دهند. در هلند، کشوری که به‌رغم وسعت کم، یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان محصولات کشاورزی جهان است، کشاورزی هوشمند و گلخانه‌های مجهز به سنسورهای متصل به شبکه هوش مصنوعی، بهره‌وری را چند برابر کرده‌اند. حتی در چین، هوش مصنوعی در مدیریت آفات و پایش مزارع وسیع برنج به‌کار گرفته شده و نتایج آن کاهش چشمگیر ضایعات و افزایش تولید بوده است.

به گفته ابراهیم مرادزاده کارشناس ارشد حوزه کشاورزی؛ ایران نیز می‌تواند از این تجربیات بهره بگیرد. اتصال گلخانه‌ها به سیستم‌های هوشمند، استفاده از پهپادهای مجهز به هوش مصنوعی برای نقشه‌برداری مزارع و تحلیل وضعیت محصولات، و همچنین آموزش کشاورزان در به‌کارگیری ابزارهای دیجیتال می‌تواند کشاورزی کشور را وارد مرحله‌ای تازه کند.

در نهایت، آنچه این نسخه را کامل می‌کند، افزایش بهره‌وری در تمام مراحل تولید است. ایران امروز نه به زمین بیشتر نیاز دارد و نه به آب بیشتر؛ بلکه باید از همان منابع موجود حداکثر استفاده را ببرد. بهره‌وری بالا یعنی کاهش ضایعات پس از برداشت، مدیریت دقیق نهاده‌ها، به‌کارگیری فناوری‌های نوین و آموزش کشاورزان.

اگرچه مسیر اجرای این نسخه با چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی روبه‌روست، اما کارشناسان باور دارند که آینده کشاورزی ایران بدون آن، مبهم خواهد بود. برای کشوری که امنیت غذایی را هم‌پایه امنیت ملی می‌داند، شاید امروز بهترین زمان برای آغاز یک تحول اساسی در کشاورزی باشد.