شترداری صنعتی، کلید خودکفایی گوشت قرمز در روزگار کم آبی

به گزارش خبرنگار اقتصادی ایرنا، گوشت قرمز از جمله اقلام پروتئینی مهم و پرمصرف سبد غذایی خانوارهای ایرانی است که عمده مصرف آن به گوشت گوسفندی، گاو و گوساله اختصاص دارد. با این حال خشکسالی‌ های متوالی در سال‌ های اخیر کمبود منابع آبی و علوفه و مشکلات اقتصادی کاهش تولید این محصول را به دنبال داشته تا جایی که حدود ۱۰ درصد از نیاز بازار از محل واردات تامین می‌ شود اما با وجود چالش های متعدد ۹۰ درصد نیاز کشور تولید داخلی است.

دولت تصمیم گرفته است با توجه به هزینه بر بودن واردات گوشت قرمز از دیگر کشورها و کاهش وابستگی به واردات برنامه خودکفایی در تولید گوشت قرمز را در دستور کار قرار دهد تا در سال های آینده به خودکفایی در این محصول برسیم.

تحقق خودکفایی در گوشت قرمز مستلزم بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌های موجود از جمله افزایش تولید دام سبک، سنگین و انواع گوشت قرمز است و می توان با برنامه ریزی دقیق و حمایت‌های هدفمند، در مسیر کاهش وابستگی به واردات و تقویت تولیدات داخلی گام‌های مثبتی برداشت که در این زمینه توسعه پرورش شتر می‌تواند نقشی کلیدی در این راه ایفا کند.

بیشترین فشار مصرف روی گوشت قرمز و مرغ به دلیل کمبود تولید در گوشت شتر، شترمرغ و بوقلمون است، با وجود اینکه افزایش پرورش شتر به عنوان یک منبع مقاوم و با ارزش غذایی بالا به تنهایی نمی تواند منجر به خودکفایی در تولید گوشت قرمز شود اما به طور حتم می تواند نقش بسزایی در تحقق سیاست های خودکفایی گوشت مورد نیاز کشور ایفا کند زیرا بخشی از مردمان استان های جنوبی و مرکزی کشور تمایل به مصرف آن دارند که می توان سهم آن را در سبد پروتئینی این گروه از خانواده ها افزایش داد.

طبق گزارش‌های موجود در ۲۰ سال گذشته جمعیت شتر از ۲۷ میلیون نفر در چهان به ۴۷ میلیون نفر افزایش یافته و اکنون ۳۰ درصد جمعیت و محصولات شتر مربوط به کشور سومالی است و کشورهای کنیا، مالی، اتیوپی، عربستان سعودی، نیجریه، سودان، امارات متحده عربی و موریتانی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

همچنین پرورش شتر در ۱۰۰ سال گذشته در کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز حدود ۱۰ برابر رشد داشته است در حالی که در همین بازه زمانی جمعیت شتر ایران از حدود ۵۰۰ هزار نفر به ۲۳۴ هزار نفر رسیده که کاهش بیش از ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد به طوری که ایران رتبه هشتم جمعیت شتر آسیا و رتبه ۲۰ جهان را داراست.

طبق آمارها ۷۴ هزار نفر جمعیت شتر مربوط به استان سیستان و بلوچستان، ۳۴ هزار نفر مربوط به استان خراسان جنوبی، ۲۰ هزار نفر مربوط به استان یزد، ۱۸ هزار نفر مربوط به استان هرمزگان، ۱۷ هزار نفر مربوط به جنوب کرمان، ۱۰ هزار نفر مربوط به استان کرمان، ۸ هزار نفر مربوط به اصفهان، ۷ هزار نفر مربوط به خوزستان، ۵ هزار نفر مربوط به استان قم و ۴ هزار نفر استان بوشهر است؛ سالانه ۵ هزار تن گوشت شتر در بازار داخلی عرضه می شود اما آنچه مشخص است در تولید شیر آمار دقیقی در دسترس نیست و عرضه آن کمتر از ۱ درصد عنوان می شود.

طی سالیان گذشته شتر برای سواری و حمل بار مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ اما در سال‌های اخیر با توجه به توسعه جوامع و شهرنشینی کاربرد این دام برای موارد مذکور منسوخ شده است تاجایی که در سال ۲۰۲۴ براساس تقویم کمیسیون اجتماعی و اقتصادی ملل متحد سال جهانی شتر نام‌گذاری شد که این فرصت ارزشمند توجه جهانی را به این حیوان شگفت‌انگیز و نقش آن در چرخه امنیت غذایی انسان جلب کرد.

حتی در شرایط فعلی که تغییرات اقلیمی و کمبود منابع آب، چالش‌های جدی برای بسیاری از کشورها ایجاد کرده، شتر با توانایی منحصر به فرد خود می‌تواند به عنوان یک مولفه برای مقابله با چالش‌های اقلیمی مطرح شود.

زنگ خطر انقراض شتر دوکوهانه به صدا درآمد

مرتضی بیطرف ثانی عضو هیات علمی ( دانشیار) مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا درباره اقدامات اصلاح نژادی و چالش های شترداری در کشور گفت: برخلاف کشورهای عربی و حوزه خلیج فارس که جمعیت شتر افزایشی است، ایران طی ۶۰ سال گذشته سالانه حدود یک درصد کاهش جمعیت شتر داشته است به طوری که این کاهش بیشتر در شتر دوکوهانه محسوس بوده و خطر انقراض این گونه را به دنبال دارد.

وی با بیان اینکه آمار جمعیت شتر در ایران بین ۱۵۰ تا ۲۲۰ هزار نفر متغیر است افزود:بیشتر این جمعیت گونه شترهای تک کوهانه هستند، زیرا شتر دوکوهانه به دلیل کم توجهی در معرض خطر انقراض است. هر چند طی سالهای اخیر توجه مسئولین به این دام بیشتر شده اما تغییر ملموسی هنوز رخ نداده است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد با اشاره به توزیع جغرافیایی جمعیت شتر اظهارداشت: بیشترین جمعیت شتر در استان‌ های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و یزد متمرکز است. سیستان و بلوچستان رتبه اول کشور را در پرورش شتر را دارد و استان گلستان به عنوان یکی از مناطق مستعد در حال توسعه این صنعت است.

وی با بیان اینکه استان یزد با داشتن ایستگاه تحقیقاتی در بافق یکی از مراکز اصلی پژوهش‌ های مربوط به شتر است تصریح کرد: یکی از مهمترین دستاوردهای پژوهشی کاربردی راه اندازی سامانه ساربانبار توسط محققین یزدی با همکاری موسسه تحقیقات علوم دامی کشور است که با حمایت مرکز اصلاح نژاد کشور تاکنون در اکثر استانهای شترخیز کشور توسعه داده شده و در حال بکارگیری است، از این رو شبکه گسترده ای از شترداران و گله ها در این سامانه ایجاد شده است.

بیطرف ثانی گفت: شترهای ایران به طور عمده از دو گونه تک‌ کوهانه و دوکوهانه هستند که بیش از ۹۵ درصد شترهای جهان را تک‌کوهانه‌ ها در آفریقا و آسیا تشکیل می‌دهند. ما در ایران توده‌های نژادی متعددی داریم که شامل ترکمنی، بلوچی، بندری، کلکوئی، مهابادی، دشتی، زاهدانی و یزدی است و از نظر کاربری، بخش عمده شترهای ترکمن شیری، شترهای کویر مرکزی و مناطق شرقی گوشتی-پشمی و شترهای جنوب ایران مسابقه‌ای یا جماز هستند.

مشکلی به نام واردات غیررسمی شتر

وی یکی از چالش های اساسی شترداری در ایران را واردات و صادرات غیر رسمی دانست و افزود: واردات و صادرات غیر رسمی شتر باعث مشکلات ژنتیکی و نژادی شده است و نیاز به نظارت و برنامه‌ ریزی بیشتری دارد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد تصریح کرد: در جهان حدود ۴۰ میلیون نفر شتر وجود دارد که بیشترین فراوانی در کشورهای آفریقایی و آسیایی متمرکز است بنابراین ایران با حدود ۱۵۰ هزار نفر رتبه هشتم آسیا و بیستم جهان را دارد. کشورهایی مثل سومالی و سودان بیشترین تعداد شتر را دارند و در آسیا کشورهایی مثل هند و پاکستان شترهای شیری خوبی دارند. در کشورهای عربی و حوزه خلیج فارس علاوه بر تولید گوشت، شترها در بخش گردشگری و مسابقات شتردوانی کاربرد دارند و مزارع صنعتی شتر شیری نیز ایجاد شده‌ است.

شترداری صنعتی، کلید خودکفایی گوشت قرمز در روزگار کم آبی

آغاز اصلاح نژاد شتر در ایران

وی درباره اصلاح نژاد شتر اظهارداشت: اصلاح نژاد نیازمند ثبت دقیق و رکوردگیری است که با توجه به سیستم پرورش مرتعی در ایران، تا کنون چالش‌ زا بوده است. به تازگی با همکاری موسسه تحقیقات علوم دامی، سامانه «ساربانیار» به منظور ثبت مشخصات و شناسنامه الکترونیکی شترها راه‌اندازی شده که به بهبود برنامه‌های اصلاح نژاد کمک شایانی کرده است.

به گفته بیطرف ثانی، یکی از کارهای این سامانه، ثبت مشخصات و رکوردگیری و بهره گیری از یادگیری ماشین برای تخمین وزن است که در یکی از گله های بزرگ استان یزد در ساغند تا کنون قریب به ۴۵۰ رکورد تهیه شده است. برای هر شتر در این سامانه، شناسنامه الکترونیکی صادر می شود که اهمیت زیادی در برنامه ها به نژادی دارد همچنین در یزد ما توانسته ایم اولین مطالعات پویش کل ژنومی شتر را انجام دهیم و به مارکرها و آدرس های ژنومی مرتبط با صفات مهم اقتصادی برسیم که این اقدامات به کیت انتخاب ژنومی منتج شده است.

وی معتقد است برای سرعت بخشیدن به روند اصلاح نژاد شتر ترکیبی از انتخاب فنوتیپی و ژنومی می تواند موثر باشد. در این راستا دستورالعملی برای انتخاب شترهای نر مولد با بهره گیری از رکوردهای فنوتیپی و کیت انتخاب ژنومی طراحی شده که به عنوان یکی از دستاوردهای برتر وزارت جهاد کشاورزی در هفته پژوهش دو سال پیش مورد تجلیل قرار گرفته است.

به گفته وی، در ادامه نیاز است بخش حاکمیتی مطابق ماده ۳ نظام جامع دامپروری در راستای حمایت از برنامه حفاظت ژنتیکی از این گونه طرح ها بهره برداری و حمایت کند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد با اشاره به اینکه گوشت شتر به دلیل شباهت به گوشت قرمز و کم بودن کلسترول، ارزش غذایی و مزیت‌های درمانی جایگاه خاصی در بین مردم بویژه مناطق کویری دارد گفت: با توجه به شرایط اقلیمی ایران و ویژگی‌های منحصربه‌فرد شتر که توان مقاومت بالا در برابر کم‌آبی و خشکسالی را دارد، توسعه تولید گوشت شتر می‌تواند به عنوان یک راهکار پایدار و اقتصادی برای تامین پروتئین مورد نیاز کشور و کاهش وابستگی به واردات گوشت قرمز مطرح شود.

وی راهبرد اصلی شترداری در کشور در حال حاضر حفظ وضعیت موجود و توسعه شترداری شیری عنوان کرد و افزود: از این جهت چون گوشت شتر یک محصولی است که سهم بسیار اندکی از سفره غذایی مردم دارد مغفول مانده بود اما در تولید شیر وضعیت مناسبی دارد.

بیطرف ثانی اظهارداشت: آمار شتر ایران تقریبا ۲ درصد کل آمار دام جهان است در حالی که در کشورهای عربی همسایه این عدد در حد ۲۰ تا ۲۵ درصد است. نهایتا اینکه باتوجه به پتانسیل مناطق بیابانی کشور برای پروش شتر و ظرفیت مراتع بلامعارض و کاهش وابستگی به نهاده های دامی، و استفاده از تغذیه دستی می تواند در افزایش سهم دام کشور نقش موثر داشته باشد.

وی گفت: به نظر می رسد راهبرد توسعه شتر از نظر کمی، بایستی توجه خاصی به مقوله مهم مرتع شود. ممیزی مراتع و شناسایی مراتع بلامعارض و توسعه اکولوژیک شتر بر اساس ظرفیت مراتع و تغذیه کمکی شتر می تواند یک راهبرد اساسی باشد. از طرفی قبل از توسعه مزارع صنعتی و تولید محصولات لبنی و پروتیئنی شتر ، بایستی مقوله بازاریابی ، برند سازی و بسته بندی و فراوری در بستر یک تشکل مردم نهاد قوی به طور جدی پیگیری شود.

وی افزود: با توجه به ظرفیت‌ های موجود و توجه روزافزون مسئولان، افزایش تولید گوشت شتر می‌تواند نقش کلیدی در تحقق خودکفایی و توسعه پایدار بخش دامپروری داشته باشد.

عضو هیات علمی ( دانشیار) مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد معتقد است با توجه به ظرفیت‌ های اکولوژیک مناطق بیابانی کشور و پیشرفت‌های علمی در اصلاح نژاد توسعه شترداری می‌تواند نقش مهمی در تامین پروتئین حیوانی و امنیت غذایی کشور ایفا کند، البته این امر نیازمند حمایت‌ های مستمر دولت ایجاد زیرساخت‌ های فنی و توجه به چالش‌ های فرهنگی و بازار است.

۲۰ درصد اراضی بیابانی ایران ظرفیت افزایش پرورش شتر را دارد

پیش از این نادر اسدزاده معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافته‌های موسسه تحقیقات علوم دامی کشور به خبرنگار اقتصادی ایرنا گفته بود؛ با توجه به اینکه بیش از ۲۰ درصد مساحت اراضی کشور را بیابان تشکیل می‌دهد امکان زیست هیچ حیوانی جز شتر در این اراضی وجود ندارد و پرورش این دام گزینه مناسبی می تواند باشد. بنابراین با توجه به وسعت بیابانی شدن اراضی به دلیل تغییرات اقلیمی در دنیا، پرورش شتر مورد توجه قرار گرفته تا جایی که بیشترین تحقیقات مربوط به امریکا و کشورهای اروپایی به دلیل کاربرد و اهمیت شتر است در حالی این موضوع در ایران مغفول باقی مانده است.

وی علت کاهش پرورش شتر در ایران را توسعه شهرنشینی و تغییر کاربرد این دام دانست و گفت: درحالی که شتر یک دام چندمنظوره ای است که می توان از شیر، گوشت، پشم و پوست آن برای تولید مواد غذایی، دارویی و بهداشتی استفاده کرد.

معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافته‌های موسسه تحقیقات علوم دامی کشور اظهارداشت: شترهای تک کوهانه بومی ایران تحت عنوان ترکمنی، بلوچی، زاهدی، کرکوهی، مهابادی مناسب برای تولید گوشت و شیر هستند؛ اما نژاد شتر دوکوهانه بیشتر مربوط به منطقه قفقاز و جمهوری آذربایجان است.

وی تصریح کرد: موسسه تحقیقات علوم دامی کشور برای حفظ جمعیت دامی و افزایش پرورش شتر در کشور طی سال‌های اخیر برنامه‌های حمایتی از پرورش شتر را دنبال می‌کند به طوری که توسعه اکولوژیکی شتر در مناطقی که امکان تولید دارد، انجام شود که این مهم در سند توسعه هر استان مستعد همچون سیستان و بلوچستان، خراسان و یزد دیده شده است که این مهم توسط ستاد اجرایی فرمان امام خمینی (ره) دنبال می‌شود و تحت حمایت قرار گرفته است.

اسدزاده براین باور است که تقویت زیرساخت‌های علمی و پژوهشی، حمایت از پرورش‌دهندگان شتر و اصلاح نژاد به کمک فناوری‌های نوین، از مهم‌ترین راهکارهای توسعه این صنعت دامی است که می‌تواند به ثبات بازار گوشت قرمز و ارتقای امنیت غذایی کمک کند.

وی درباره کارهای اصلاح نژادی روی دام شتر توسط موسسه تحقیقات علوم دامی کشور گفت: اقدامات زیادی درباره مدیریت تغذیه، مدیریت پرورش و اصلاح نژاد شتر در یزد انجام شده و با پیشرفت‌های ژنومی روبرو شده‌ایم به طوری که روی ژنوم نژادهایی که گوشت و شیر بیشتری دارند کار می‌شود. اکنون جمعیت و تولیدات شتر در استان‌ های مختلف از جمله استان اردبیل ثبت می‌شود.

چندی پیش سازمان فائو نیز نسبت به انقراض شتر در ایران هشدار داده بود که این زنگ خطری برای استان‌های شترخیز کشور به شمار می رود به طوری که ۹۹ درصد نژاد شتر تک کوهانه مربوط به مناطق گرمسیری و بیابانی و شتر دو کوهانه مربوط به مناطق سردسیر است که اکنون ۳۰۰ تا ۴۰۰ شتر دوکوهانه در استان اردبیل داریم.

شترداری صنعتی، کلید خودکفایی گوشت قرمز در روزگار کم آبی

تدوین شناسنامه ملی نژادهای بومی تا سال ۱۴۰۶

حال برنامه ملی حفاظت و ثبت منابع ژنتیکی دامی توسط موسسه تحقیقات علوم دامی کشور حول موضوعات ثبت ملی نژادهای بومی، حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی و بهبود معیارهای حیاتی و استراتژی های حفاظت تنوع ژنتیکی ۱۰ نژاد دام و طیور از جمله شتر که در معرض خطر انقراض است، می گردد.

تمرکز اصلی در اصلاح نژاد، منابع ژنتیکی دامی بر حفط نژاد و بهبود صفات اقتصادی تولیدی، تولیدمثلی و افزایش ماندگاری دام‌ ها، ایجاد ترکیبات ژنتیکی جدید، برآورد ضرایب اقتصادی، تعیین اهداف و شاخص انتخاب، اصلاح نژاد گروهی دام سبک با مشارکت بهره برداران، تجزیه و تحلیل های مبتنی بر اومیکس Omics در صفات مهم اقتصادی (رویکردهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای تجزیه و تحلیل داده‌ های Omics و یکپارچه‌ سازی و بررسی جامع برنامه‌ های کاربردی فعلی و جهت‌ گیری‌ های آینده)، انتشار دستور العمل‌ های فنی و کاتالوگ‌ های ذخایر ژنتیکی از اقدامات این برنامه است که شناسنامه‌ های ملی برای نژادهای بومی تا سال ۱۴۰۶ تدوین می شود.

حتی به دلیل اهمیت حفظ جمعیت شتر در کشور، اواخر سال گذشته غلامرضا نوری قزلجه وزیر جهاد کشاورزی در پیامی به نخستین کنگره بین‌الملی؛ ثبت پرورش شتر ایران را در نظام میراث کشاورزی جهانی جیاس پیشنهاد داد.