نگارنده : مرتضی پاپی

مدیریت بهداشت گوسفند و بز در هر سیستم و با هر اهداف تولیدی حائز اهمیت می باشد. طراحی مناسب جایگاه یا تغیرات لازم در فضایی که قرار است گوسفند یا بز در آن پرورش داده شود موجب سهولت در رعایت اصول بهداشت و امور فنی  و  افزایش بهروری در تولید می شود.
امروزه تحولات زیادی از نظر طراحی و احداث جایگاه گوسفند و بز صورت گرفته است از مصالح ، لوازم و ابزار گرفته تا نقشه های نوین برای ساختمان های گوسفندداری که همه این موارد نقش بسزایی در تامین سلامت دام برای یک دوره پرورش دارند.
علاوه بر رعایت اصول استاندارد در احداث جایگاه که بایستی مناسب اهداف مورد نظر در تولید باشد، مدیریت بهداشت جایگاه و دام نیز اثر ویژه ای در حفظ سلامت گوسفند و بز و تولیدات آنها دارد.

در گذشته و در روش سنتی  در مناطق دور افتاده کشور و حتی امروزه در برخی از نقاط  قبل از ورود دام به جایگاه که گاهی در دل تپه ها کنده شده و گاهی در زیر زمین، به جنبه های بهداشتی قبل از ورود دام توجه می شود. بدین صورت که در داخل آغل خار و خسک و هیزم را آتش می زنند تا کنه ها و سایر موجودات مضر کشته شوند .شاید این ابتدایی ترین ابزار برای نابودی کنه و.. بوده است ولی در زمان کنونی ابزار و مواد مختلفی جهت اقدامات بهداشتی , درمانی وجود دارد که با بکار گیری آنها می توان به یک پرورش موفق رسید.
از جمله اقدامات بهداشتی قابل توصیه، به موارد ذیل میتوان اشاره کرد:
تمامی جایگاه دام هم آغل و هم بهاربند بایستی بصورت دوره ای و منظم کودروبی، سمپاشی و شعله افکنی گردد مخصوصا قبل از شروع پروار٬ و  قبل از آغاز فصل گرما و... حتی زمانی که گروه جدیدی از دامها وارد جایگاه دام های قبلی می شوند قبل از ورود بایستی حتما اقدامات فوق انجام گیرد.
همچنین قبل از شروع دوره جایگاه زایشگاه، انبار علوفه و خوراک ، آخور ها و آبشخورها و.. بایستی بصورت منظم ضدعفونی و شعله افکنی گردد و کف جایگاه توسط مواد مناسب پوشانیده شود مثل کاه, و در صورت خیس شدن بایستی سریعا تعویض گردد.توجه به بهداشت زایشگاه بسیار مهم و ضروری است.
 نصب توری در جلوی پنجره ها برای ممانعت از ورود حشرات و پرندگان موذی به داخل جایگاه و انبار خوراک دام ضروری است.
حمام ضدکنه که بیشتر عوامل انگلی خارجی را که بیماری پوستی و غیره  ایجاد می کنند مانند جرب , شپش, کنه ,مگس و.. کنترل می کند و شستشوی گوسفندان قبل از شروع فصل گرما صورت گیرد.

برای جلوگیری از فساد پشم و کچلی، حمام های ویژه ضد قارچی لازم خواهد بود.
کنه ها در پاره ایی نواحی بویژه هر جا علوفه زبر و خشن با مقداری خار , علف جاروب و سرخس همراه باشد خطر ویژ ه ای می باشند  برای کاستن از تب کنه ایی علف جاروب , سرخس ها و خار ها را بسوزانید یا زمین را شخم بزنید.
از دیگر اقدامات  که سالانه یک یا دوبار در گوسفنداری بایستی انجام گردد پشم چینی و سم چینی دامهاست که روی بازده غذایی و تولیدمثلی حیوان تاثیر بسزایی دارد.

واکسیناسیون و مبارزه با انگلهای داخلی دام  که بسته به منطقه طبق برنامه سالیانه بطور دقیق بایستی انجام گیرد.( تقویم واکسینانسیون سالانه  را از دامپزشکی محل خود جویا شوید)
گال زنی دامها بخصوص دامهای پرواری بسته به نیاز جهت افزایش وزن می تواند صورت گیرد.
تمامی دامهای مشکل دار مانند دامهای که کچلی یا گری دارند و ...جدا سازی و تحت درمان قرار گیرند. بعد از زایش گره زدن و ضدعفونی مرتب بند ناف بره های تازه متولد شده، جزو ضروریات والزامات می باشد.
یکی از نکات بسیار ظریف در بهداشت گوسفند جمع آوری جفت دفع شده پس از پدیده زایش می باشد این کار در دامداران زیاد جدی گرفته نمی شود در حالی که خود جفت منبع عفونت پس از زایش است. ممکن است جفت دفعی در بسیاری از موارد سبب انتقال بروسلوز یا تب مالت به انسان شود در صورتی که حاوی میکروب بروسلا باشد بخصوص در میش هایی که سقط جنین کرده اند لذا بایستی از تماس دست و اعضای بدن با جفت دفعی توسط پرسنل دامداری به شدت خودداری گردد.
-میشهای که به هر دلیل بره شان سقط میشود باید از گله جدا بشود و مورد درمان قرار گیرند.

نکته ای که در بسیاری از دامداری ها متاسفانه رعایت نمی شود این است که میشی که بره اش سقط شده سریعا بره یتیم دیگری را  زیر میش سقطی میندازند در حالیکه ممکن است سقط به علت عوامل عفونی باشد لذا توصیه می شود تمامی قسمتهای خلفی و پستانی میشی که بره سقط کرده به دقت با مواد ضدعفونی گردد و عفونت رحمی آ ن توسط بولوس رحمی تتراسایکلین مهار گردد سپس بره یتیم را در کنارش قرار داد.

بهتر است به منظور کنترل کپلک دام تمامی جویبارها و جوی هایی که اب راکد دارند توسط محلول سولفات مس ضدعفونی گردد که میزبان واسط آن یعنی حلزون از بین برود . در اکثر دامداری ها معمولا سگ وجود دارد وممکن است اغلب سگها روی علوفه ها و مواد خوراکی مدفوع کنند در صورتیکه دام علوفه آلوده به مدفوع سگ را مصرف نماید به علت بیماری احتمال تلف شدن آن بسیار زیاد خواهد بود.
از دادن علوفه و خوراک آلوده مخصوصا سیلوی ذرت کپک زده به دامها شدیدا خودداری شود با این کار در میش های آبستن خطر سقط و مسمومیت افزایش می یابد.
-اگر پشم گوسفند خیلی کثیف باشد در حمام انگل،  تمام آب گل آلود می شود و سم اثر خودش را  از دست می دهد بهترین حالت پشم چینی گوسفند و شستشوی آن و بعد حمام انگل می باشد.
-یک حمام استاندارد شامل قسمت انتظار٬ راهرو٬ حوضچه به عمق 1/5 متر و طول 6متر٬ و قسمت خشک شدن دام ,می باشد که بصورت شیب ملایم آب آن به حوضچه برمی گردد.
موضوع دیگر که اهمیت زیادی دارد بحث جمع آوری کود از جایگاه است زیرا بر اثر آب ریخته شده از آبشخور  و ادرار حالت باتلاقی گرفته و زمینه لنگش و تخمیر و رشد میکروب ها را فراهم می کند و به همین خاطر بایستی مرتب کود تخلیه شود.
 وقتی تجمع و ضخامت کود در جایگاه بالا باشد و مرطوب شود(در اثر ادرار گوسفند و یا آب آبشخور )....در زمستان به علت کاهش دما دیر خشک می گردد (تبخیر پایین )و موجب بروز رشد اجرام میکروبی فراهم می شود به همین خاطر به نظر می رسد بهترین حالت  تخلیه کود به صورت روزانه یا دو روز در میان مخصوصا در تراکم دامی (بالا و غیر مناسب )و در زمستان ضرورت بیشتری دارد. البته ممکن است جهت گرم شدن کف جایگاه تمایل به باقی ماندن کود در آغل وجود داشته باشد.
انجام عملیات بهداشتی شامل ضدعفونی کردن و...آغل و بهار بند و تجهیزات  ....برای کسانی که دامداری اجاره می کنند (برای اولین دوره ) مهمتر است چرا که مشخص نیست این دامداری در دور قبل چه شرایطی داشته است و همچنین دامداری هایی که به مشکل بیماری بر می خورند باید در دور بعد ضدعفونی و مدیریت بهداشت کاملی داشته باشند و از موادگندزدایی استفاده کنند که بر اجرام میکروبی آن بیماری  قبلی تاثیر بیشتری دارند.

 آفتاب گیر ی، با ایجاد پنجره ها با ابعاد مناسب در جایگاه از تاثیرات ضد عفونی کننده آن بر جایگاه استفاده می کنیم.
بحث دیگر تهویه آغل است که باید رعایت شود...عدم خروج گاز ها از آغل باعث آسیب میگردد که این کار در زمستان که درز گیری و بستن منافذ دامداری جهت محافظت از سرما انجام میشود مهمتر است ..نباید موقع ورود به آغل حالت خفگی  به ما دست دهدو بوی تند به مشام برسد(بو بسیارکم باشد یا اصلا نباشد).پنجره ها ی مخصوص تهویه بهتر است از بالا به پایین باز شوند تا هوای ورودی به طرف بالا رفته و عمل تهویه گازهای داخل جایگاه را بهتر انجام دهد

مورد دیگر تراکم گله است که نباید بیش از حد لزوم در آغل گوسفند نگه داشت و استاندارد های متعارف را رعایت کرد. تراکم زیاد باعث ایجاد شرایط مناسب برای گسترش بیمار های گوناگون مانند پی بی آر و...می گردد.

لزوم ایجاد حوضچه در ورودی دامداری و پر کردن آن با مواد ضدعفونی کننده  مانند آهک و... گاهی در برخی دامداری ها دو حوضچه تعبیه می شود که اولی تنها آب و برای شستن پاهای گوسفندان بکار می رود و حوضچه دوم برای ضدعفونی بکار میرود، تعویض و تازه سازی محلول  این حوضچه باید مدام صورت گیرد.
 -ضد عفونی کننده ها در دامپروری نورخورشید، شعله دادن, دود دادن، سوزانیدن , آهک، آنتی سپتیک، کات کبود, و دلتا مترین و... می باشند.

 


منابع:

تخصص و تجربه اساتید و دامداران زیر:
- دکتر شهسواری (تغذیه دام ) مدیر موسسه دامپروری
- مهندس  براتی کارشناس علوم دامی و دامدار پروار بند بره
- مهندس طاهری کارشناس علوم دامی مجتمع دامپروری کشت و صنعت  ملت 

- سید وریا پرورش دهنده گوسفند 
- مرتضی پاپی دامدار

- کتاب راهنمای کامل پرورش گوسفند(جواد نصر و امید دیانی)  
- کتاب بیماریهای گوسفند ترجمه راسخی و شکیب نویسنده استرایتون